رمز ارزها حلال یا حرام؟

افزایش محبوبیت بیت کوین و دیگر رمز ارزها باعث به وجود آمدن بحث‌هایی در میان کارشناسان فقه درباره مطابقت ارزهای دیجیتال (حلال یا حرام بودن) با قوانین شرعی اسلامی شده است.

قوانین اسلامی مبتنی بر آموزه‌های قرآن هستند و مقرراتی درباره فعالیت‌های مالی را تاکید می‌کنند که آن‌ها را در دو دسته «حرام» (غیرقانونی) و «حلال» (قانونی) قرار می‌دهد. گفت‌وگو درباره حلال یا حرام بودن رمز ارزها با افزایش محبوبیت اولیه بیت کوین همچنان ادامه دارد. جست‌وجوی گوگل برای عبارت “بیت کوین حلال” در ماه دسامبر سال 2017 به اوج رسید، زمانی که قیمت این رمز ارز پیشرو به رکورد حدود 20 هزار دلار دست یافت، در حالی که عبارت “بیت کوین حرام” بیشتر در ژانویه 2018 جست‌وجو می‌شد.

یک استارت آپ فناوری‌های مالی، گزارشی را با عنوان «بیت کوین حلال یا حرام: یک تحلیل شرعی» منتشر کرد که توسط مشاور شرعی این شرکت نوشته شده بود و نتیجه می‌گرفت بیت کوین بر اساس قانون شرع مجاز است.

چندی پیش نیز بانک مرکزی بحرین بر حلال بودن برخی از رمز ارزها به شرط رعایت ساختارهای درست از منظر اسلام صحه گذاشته بود.

در عین حال، در ژانویه 2018، شوقی علا، مفتی اعظم مصر – روحانی ارشد این کشور – با بیان اینکه ارزهای دیجیتال توسط اسلام ممنوع هستند، خواستار ممنوعیت بیت کوین شد.

پس از گذشت 10 سال، این سؤال که آیا بیت کوین مطابق قانون شرع است یا خیر هنوز مورد بحث است. در این مطلب، از کارشناسان مختلف در حوزه قانون و مسائل مالی مربوط به شرع خواسته شده است تا این سؤال را دوباره بررسی کنند.

مفهوم رمز ارز حرام نیست

مهد مصوم بیله – استاد مالی و بیمه در موسسه اقتصادی اسلامی

در موج پیشرفت فناوری، این یک دوره ظهور از فناوری‌های مالی است و استثنایی هم برای رمز ارزها به عنوان فناوری که سریع‌ترین رشد را داراست و در سرفصل‌های مالی به موقع اتفاق افتاده و اقتصاد جهان را ارتقا می‌دهد، وجود ندارد.

از سال 2013، تعداد زیادی رمز ارز در فضای دیجیتالی شناور بوده‌اند و بازار جهانی را در به حداکثر رساندن فرصت سرمایه‌گذاری برای همه با یک فرمول هوشمند، مبلغ کمتر، حداقل دردسر بانکی و تقریباً هزینه صفر جذب می‌کنند، جایی که بیت کوین هنوز پلتفرم پیشرو خود را محفوظ نگه داشته است. با وجود اینکه زمان زیادی از شکل‌گیری آن نمی‌گذرد، اما درک متفاوتی در ذهن جهانی خطور کرده که رمز ارزها یک بعد جدید برای ارتقای اقتصاد جهانی چه به عنوان یک پول رایج جایگزین یا ارز برتر و یا مکمل محسوب می‌شوند. با این وجود، فرض رایج این است که پایداری رمز ارزها توسط توسعه چشمگیر آن‌ها با توجه به ارزشی که دارند، انکارناپذیر است.

افزایش ارزش رمز ارزها در میان مسلمانان کم نیست. به ویژه در میان جوانانی که علاقه‌مند به فعالیت در رمز ارزها چه با سرمایه گذاری یا ایجاد فرصت‌های سازمانی، رویای‌شان تبدیل شدن به کارآفرینان هوشمند است، بدون اینکه نگرانی وابستگی به بازار کار سنتی را داشته باشند.

با وجود این، هنوز سردرگمی وجود دارد که آیا رمز ارزهای موجود بر اساس قوانین شرع و یا در قالب استاندارد اخلاقی قرار دارند یا خیر. دیدگاه‌های مختلفی در میان مسلمانان و کارشناسان اسلامی وجود دارد، برخی از آن‌ها ایده‌هایی مانند غرر (ابهام برانگیزی و خدعه آمیز) یا غش (کلاه برداری) را رد می‌کنند، برخی آن را ضرورت (تقیه کردن) یا تحسینات (آنچه که انسان به آن نیاز ندارد) عنوان می‌کنند، در حالی که برخی دیگر نیز سکوت کرده‌اند و منتظر یکی از مصوبات شرع هستند.

از نظر من، مفهوم رمز ارز حرام نیست. بلکه فرد می‌تواند آن را بپذیرد و به عنوان یک درآمد برای همه باشد تا اقتصاد عمومی را از خرد به کلان در سطح جهانی به وسیله کاهش وابستگی به اقتصاد مبتنی بر وام رونق دهد. گرچه، در واقعیت، ممکن است پدیده رمز ارزها به عنوان یک حلال بدون قید و شرط با توجه به برخی مسائل فنی، مکانیسم‌های اجرایی و وضعیت‌های قانونی که مطابق با اصول شرع و نگرانی‌های اخلاقی نیستند، مدنظر قرار نگیرد. در میان تمام این موارد، بحث غرری بودن شامل دریافت کننده، انتقال دارایی‌های رمز ارزی بدون استاندارد نظارتی، ناامنی برای سرمایه گذاران (کاربران)، امتیاز انحصاری بدون استاندارد نظارتی و برنامه بدون ریسک می‌شود.

بنابراین برای بهره‌مند شدن از رمز ارز حلال، باید نمونه‌ای از آن مبتنی بر اهداف الهی دین اسلام طراحی شود که عبارت است از: یک استاندارد نظارتی سازگار با شرع، دستورالعمل‌ها و خط مشی آن، یک نهاد نظارتی شرع برای نظارت بر تمام فعالیت‌های مالی، با پرهیز از غرری بودن در تمام جنبه‌های راه اندازی یا اجرا و ایجاد شخص حقوقی با حفظ استاندارد و این عملیات می‌تواند یک پشتوانه دارایی باشد که دارای ارزش، ابزار و روش‌هایی در تسهیل این عملیات توسط شرع (عقد، اجرت، جعاله، وکالت، ودیعه، امانت، حواله، زکات، وقف و صدقه) و مسئولیت‌های اجتماعی بر درآمد است.

این دیدگاه همچنین توسط بسیاری از کارشناسان و اقتصاددانان شرعی معاصر به اشتراک گذاشته شده است که در میان آن‌ها چشم‌اندازهای مطرح شده در کنفرانس اخیر درباره رمز ارزها نیز در آکادمی فقه که در تاریخ 10 سپتامبر 2019 در جده توسط شیخ محمد عبدالرحیم (اقتصاددانان اسلامی، عربستان سعودی) و عبدالقائم (محقق شریعت در دانشگاه اسلامی، مدینه) ارائه شد، وجود دارد. از منابع دیگر نیز کتاب من با نام «مدیریت حلال رمز ارزها» که راهکارهای مختلفی برای یک رمز ارز حلال با واقعیت صنعتی ارائه می‌دهد و کتابی که به چاپ خواهد رسید، درباره فناوری‌های مالی اسلامی، با عنوان «تحقق و راهکارهای صنعتی»، که توسط پالگراو مکمیلان و اشپرینگر در سال 2020 در سوئیس منتشر می‌شود.

پدیده رو به رشد رمز ارزها، ممکن است نتایج قابل توجهی داشته باشد و آینده یک رمز ارز حلال به عنوان یک رمز ارز مکمل در به حداکثر رساندن فرصت به عنوان مناسب‌ترین ارز برای تمام کسانی است که از فرصت سرمایه‌گذاری بهره‌مند می‌شوند و اهداف کارآفرینی پایدار در سیستم ایده آل ایجاد می‌کنند.

رویکردها نسبت به رمز ارز جامع و عمیق نیست

فرخ حبیب؛ محقق آکادمی بین‌المللی تحقیقات شرع در امور مالی اسلامی (ISRA)

با توجه به این پرسش که آیا رمز ارزها حلال هستند یا خیر، باید بگویم که در حال حاضر بیش از 2800 رمز ارز فعال در بازار وجود دارد. هر کدام از آن‌ها دارای ویژگی‌های متفاوتی هستند، بنابراین من نمی‌توانم یک قانون کلی و همه جانبه درباره مجاز یا غیرمجاز بودن ارزهای دیجیتالی مطرح کنم. برخی از کارشناسان شرع فتوا و عقاید شرعی در این باره صادر کرده‌اند.

برای نمونه، در برخی کشورها مانند مصر و ترکیه مقامات مذهبی فتاوای غیرمجاز بودن رمز ارزها را صادر کرده‌اند. در حالی که برخی مؤسسات و کارشناسان شرع نیز در پاکستان و مالزی رمز ارزها را تأیید کرده‌اند. اما به طور کلی من مشاهده کرده‌ام که رویکردها نسبت به این موضوع جامع و عمیق نیست. کارشناسان شرع باید درک کامل و یک توصیف شرعی اسلامی از رمز ارزها داشته باشند، پیش از اینکه هر فتوایی یا نظر شرعی را درباره آن صادر کنند.

با توجه به اصول فقه اسلامی، در ابتدا باید بگویم، اصطلاح رمز ارزها یک نام غلط است. باید آن‌ها را دارایی‌های رمز ارزی نامید، چراکه تمام دارایی‌های رمز ارزی، رمز ارز نیستند، بیشتر آن‌ها فاقد ویژگی‌های پایه یک رمز ارز هستند، مانند ابزار ذخیره ارزش، ابزار انتقال ارزش و واحد حساب پولی. از این رو، یک کوین تنها نوع دارایی‌های رمز ارزی نیست، بلکه انواع دیگری از توکن‌ها برای مقاصد دیگر نیز وجود دارند. من حدود سه سال است که این رویکرد را در سطح جهانی ارتقا داده‌ام و خوشحالم که می‌بینم چه تعداد از کارشناسان شرع و نهادهای مذهبی شروع به موافقت با این رویکرد کرده‌اند.

مورد دوم، موافقت شرع با دارایی‌های رمز ارزی به عوامل مختلفی مانند ماهیت دارایی‌های رمز ارزی، مکانیسم صدور و عرضه، پروژه‌ها و دارایی‌های اساسی، استفاده از آن و غیره بستگی دارد. دیگر عوامل خارجی نیز برای تعیین مجاز یا غیرمجاز بودن چنین دارایی‌ها حائز اهمیت هستند.

بعد از چند سال تحقیق، من یک چارچوب و معیار جامع ایجاد کردم تا بررسی کنم که آیا یک دارایی رمز ارزی مطابق با شرع است یا خیر. از این رو، هر دارایی رمز ارزی دارای یک رفتار حقوقی اسلامی و حکم شرعی جداگانه است.

همان‌طور که پیش از این نیز اشاره کردم، بسیاری از کارشناسان شرع بر اساس تصورات خود فتوا و احکام صادر کرده‌اند. این باعث سردرگمی در میان مسلمانان جهان در زمینه رمز ارزها می‌شود. به همین دلیل است که استقبال از این بخش قابل توجه نیست. بر اساس متدلوژی و معیارهای «ارزیابی شرعی»، من دارایی‌های رمز ارزی متعددی را برای تعیین مجاز یا غیرمجاز بودن بررسی و حضور فعال مسلمانان در این انقلاب فناوری را تسهیل کرده‌ام. با حرکت به سوی جلو، دولت‌های مسلمان بیشتر به انتشار پول رایج خود به عنوان دارایی رمز ارزی علاقه‌مند می‌شوند. ایران، امارات متحده عربی و عربستان سعودی در حال حاضر روی این خطوط مشغول به کار هستند و یک چارچوب نظارتی می‌تواند این پدیده را در مسیر مثبت هدایت کند.